महर्षि वाल्मीकि रामायण अयोध्याकाण्ड सर्ग 91
Maharishi Valmiki Ramayan Ayodhya Kand Sarg 91
श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे एकनवतितम: सर्ग: ।। ९१ ।।
कृतबुद्धिं निवासाय तत्रैव स मुनिस्तदा ।
भरतं कैकयीपुत्रमातिथ्येन न्यमन्त्रयत् ।। २.९१.१ ।।
अब्रवीद्भरतस्त्वेनं नन्विदं भवता कृतम् ।
पाद्यमर्घ्यं तथातिथ्यं वने यदुपपद्यते ।। २.९१.२ ।।
अथोवाच भरद्वाजो भरतं प्रहसन्निव ।
जाने त्वां प्रीतिसंयुक्तं तुष्येस्त्वं येन केनचित् ।। २.९१.३ ।।
सेनायास्तु तवैतस्या: कर्तुमिच्छामि भोजनम् ।
मम प्रीतिर्यथारूपा त्वमर्हो मनुजाधिप ।। २.९१.४ ।।
किमर्थं चापि निक्षिप्य दूरे बलमिहागत: ।
कस्मान्नेहोपयातोसि सबल: पुरुषर्षभ ।। २.९१.५ ।।
भरत: प्रत्युवाचेदं प्राञ्जलिस्तं तपोधनम् ।
ससैन्यो नोपयातो ऽस्मि भगवन् भगवद्भयात् ।। २.९१.६ ।।
राज्ञा च भगवन् नित्यं राजपुत्रेण वा सदा ।
यत्नत: परिहर्त्तव्या विषयेषु तपस्विन: ।। २.९१.७ ।।
वाजिमुख्या मनुष्याश्च मत्ताश्च वरवारणा: ।
प्रच्छाद्य भगवन् भूमिं महतीमनुयान्ति माम् ।। २.९१.८ ।।
ते वृक्षानुदकं भूमिमाश्रमेषूटजांस्तथा ।
न हिंस्युरिति तेनाहमेक एव समागत: ।। २.९१.९ ।।
आनीयतामित: सेनेत्याज्ञप्त: परमर्षिणा ।
ततस्तु चक्रे भरत: सेनाया: समुपागमम् ।। २.९१.१० ।।
अग्निशालां प्रविश्याथ पीत्वाप: परिमृज्य च ।
आतिथ्यस्य क्रियाहेतोर्विश्वकर्माणमाह्वयत् ।। २.९१.११ ।।
आह्वये विश्वकर्माणमहं त्वष्टारमेव च ।
आतिथ्यं कर्तुमिच्छामि तत्र मे संविधीयताम् ।। २.९१.१२ ।।
आह्वये लोकपालांस्त्रीन् देवान् शक्रमुखांस्तथा ।
आतिथ्यं कर्तुमिच्छामि तत्र मे संविधीयताम् ।। २.९१.१३ ।।
प्राक्स्रोतसश्च या नद्य: प्रत्यक्स्रोतस एव च ।
पृथिव्यामन्तरिक्षे च समायान्त्वद्य सर्वश: ।। २.९१.१४ ।।
अन्या: स्रवन्तु मैरेयं सुरामन्या: सुनिष्ठिताम् ।
अपराश्चोदकं शीतमिक्षुकाण्डरसोपमम् ।। २.९१.१५ ।।
आह्वये देवगन्धर्वान् विश्वावसुहहाहुहून् ।
तथैवाप्सरसो देवीर्गन्धर्व्वीश्चापि सर्वश: ।। २.९१.१६ ।।
घृताचीमथ विश्वाचीं मिश्रकेशीमलम्बुसाम् ।
नागदन्तां च हेमां च हिमामद्रिकृतस्थलाम् ।। २.९१.१७ ।।
शक्रं याश्चोपतिष्ठन्ति ब्रह्माणं याश्च योषित: ।
सर्वास्तुम्बुरुणा सार्द्धमाह्वये सपरिच्छदा: ।। २.९१.१८ ।।
वनं कुरुषु यद्दिव्यं वासोभूषणपत्ऺत्रवत् ।
दिव्यनारीफलं शश्वत्तत्कौबेरमिहैतु च ।। २.९१.१९ ।।
इह मे भगवान् सोमो विधत्तामन्नमुत्तमम् ।
भक्ष्यं भोज्यं च चोष्यं च लेह्यं च विविधं बहु ।। २.९१.२० ।।
विचित्राणि च माल्यानि पादपप्रच्युतानि च ।
सुरादीनि च पेयानि मांसानि विविधानि च ।। २.९१.२१ ।।
एवं समाधिना युक्तस्तेजसा ऽप्रतिमेन च ।
शीक्षास्वरसमायुक्तं तपसा चाब्रवीन्मुनि: ।। २.९१.२२ ।।
मनसा ध्यायतस्तस्य प्राङ्मुखस्य कृताञ्जले: ।
आजग्मुस्तानि सर्वाणि दैवतानि पृथक्पृथक् ।। २.९१.२३ ।।
मलयं दर्दुरं चैव तत: स्वेदनुदऽ ऽनिल: ।
उपस्पृश्य ववौ युक्त्या सुप्रियात्मा सुख: शिव: ।। २.९१.२४ ।।
ततोभ्यवर्तन्त घना दिव्या: कुसुमवृष्टय: ।
दिव्यदुन्दुभिघोषश्च दिक्षु सर्वासु शुश्रुवे ।। २.९१.२५ ।।
प्रववुश्चोत्तमा वाताननृतुश्चाप्सरोगणा: ।
प्रजगुर्देवगन्धर्वा वीणा: प्रमुमुचु: स्वरान् ।। २.९१.२६ ।।
स शब्दो द्यां च भूमिं च प्राणिनां श्रवणानि च ।
विवेशोऺच्चारित: श्लक्ष्ण: समो लयगुणान्वित: ।। २.९१.२७ ।।
तस्मिन्नुपरते शब्दे दिव्ये श्रोतृ(त्र)सुखे नृणाम् ।
ददर्श भारतं सैन्यं विधानं विश्वकर्मण: ।। २.९१.२८ ।।
बभूव हि समा भूमि: समन्तात्पञ्चयोजना ।
शाद्वलैर्बहुभिश्छन्ना नीलवैडूर्य्यसन्निभै: ।। २.९१.२९ ।।
तस्मिन् बिल्वा: कपित्थाश्च पनसा बीजपूरका: ।
आमलक्यो बभूवुश्च चूताश्च फलभूषणा: ।। २.९१.३० ।।
उत्तरेभ्य: कुरुभ्यश्च वनं दिव्योपभोगवत् ।
आजगाम नदी दिव्या तीजैर्बहुभिर्वृता ।। २.९१.३१ ।।
चतु:शालानि शुभ्राणि शालाश्च गजवाजिनाम् ।
हर्म्यप्रासादसम्बाधास्तोरणानि शुभानि च ।। २.९१.३२ ।।
सितमेघनिभं चापि राजवेश्मसु तोरणम् ।
दिव्यमाल्यकृताकारं दिव्यगन्धसमुक्षितम् ।। २.९१.३३ ।।
चतुरश्रमसम्बाधं शयनासनयानवत् ।
दिव्यै: सर्वरसैर्युक्तं दिव्यभोजनवस्त्रवत् ।
उपकल्पितसर्वान्नं धौतनिर्मलभाजनम् ।। २.९१.३४ ।।
क्लृप्तसर्वासनं श्रीमत् स्वास्तीर्णशयनोत्तमम् ।
प्रविवेश महाबाहुरनुज्ञातो महर्षिणा ।
वेश्म तद्रत्नसम्पूर्णं भरत: केकयीसुत: ।। २.९१.३५ ।।
अनुजग्मुश्च तं सर्वे मन्त्रिण: सपुरोहिता: ।
बभूवुश्च मुदा युक्ता दृष्ट्वा तं वेश्मसंविधिम् ।। २.९१.३६ ।।
तत्र राजासनं दिव्यं व्यजनं छत्रमेव च ।
भरतो मन्त्रिभि: सार्द्धमभ्यवर्त्तत राजवत् ।। २.९१.३७ ।।
आसनं पूजयामास रामायाभिप्रणम्य च ।
वालव्यजनमादाय न्यषीदत् सचिवासने ।। २.९१.३८ ।।
आनुपूर्व्यानिषेदुश्च सर्वे मन्त्रिपुरोहिता: ।
तत: सेनापति: पश्चात् प्रशास्ता च निषेदतु: ।। २.९१.३९ ।।
ततस्तत्र मुहूर्त्तेन नद्य: पायसकर्दमा: ।
उपातिष्ठन्त भरतं भरद्वाजस्य शासनात् ।। २.९१.४० ।।
तासामुभयत:कूलं पाण्डुमृत्तिकलेपना: ।
रम्याश्चावसथा दिव्या ब्रह्मणस्तु प्रसादजा: ।। २.९१.४१ ।।
तेनैव च मुहूर्त्तेन दिव्याभरणभूषिता: ।
आगुर्विंशतिसाहस्रा ब्रह्मणा प्रहिता: स्त्रिय: ।। २.९१.४२ ।।
सुवर्णमणिमुक्तेन प्रवालेन च शोभिता: ।
आगुर्विंशतिसाहस्रा: कुबेरप्रहिता: स्त्रिय: ।। २.९१.४३ ।।
याभिर्गृहीतपुरुष: सोन्माद इव लक्ष्यते ।
आगुर्विंशतिसाहस्रा नन्दनादप्सरोगणा: ।। २.९१.४४ ।।
नारदस्तुम्बुरुर्गोप: प्रवरा: सूर्य्यवर्चस: ।
एते गन्धर्वराजानो भरतस्याग्रतो जगु: ।। २.९१.४५ ।।
अलम्बुसा मिश्रकेशी पुण्डरीकाथ वामना ।
उपानृत्यंस्तु भरत भरद्वाजस्य शासनात् ।। २.९१.४६ ।।
यानि माल्यानि देवेषु यानि चैत्ररथे वने ।
प्रयागे तान्यदृश्यन्त भरद्वाजस्य तेजसा ।। २.९१.४७ ।।
बिल्वा मार्दङ्गिका आसन् शम्याग्राहा विभीतका: ।
अश्वत्थानर्त्तकाश्चासन् भरद्वाजस्य शासनात् ।। २.९१.४८ ।।
तत: सरलतालाश्च तिलका नक्तमालका: ।
प्रहृष्टास्तत्र सम्पेतु: कुब्जा भूत्वाथ वामना: ।। २.९१.४९ ।।
शिंशुपामलकीजम्ब्वो याश्चान्या: काननेषु ता: ।
मालती मल्लिका जातिर्याश्चान्या: कानने लता: ।। २.९१.५० ।।
प्रमदाविग्रहं कृत्वा भरद्वाजाश्रमे ऽवदन् ।
सुरा: सुरापा: पिबत पायसं च बुभुक्षिता: ।
मांसानि च सुमेध्यानि भक्ष्यन्तां यावदिच्छथ ।। २.९१.५१ ।।
उच्छाद्य स्नापयन्ति स्म नदीतीरेषु वल्गुषु ।
अप्येकमेकं पुरुषं प्रमदा: सप्त चाष्ट च ।। २.९१.५२ ।।
संवाहन्त्य: समापेतुर्नार्यो रुचिरलोचना: ।
परिमृज्य तथान्योन्यं पाययन्ति वराङ्गना: ।। २.९१.५३ ।।
हयान् गजान् खरानुष्ट्रांस्तथैव सुरभे: सुतान् ।
अभोजयन् वाहनपास्तेषां भोज्यं यथाविधि ।। २.९१.५४ ।।
इक्षूंश्च मधुलाजांश्च भोजयन्ति स्म वाहनान् ।
इक्ष्वाकुवरयोधानां चोदयन्तो महाबला: ।। २.९१.५५ ।।
नाश्वबन्धो ऽश्वमाजानान्न गजं कुञ्जरग्रह: ।
मत्तप्रमत्तमुदिता नमू: सा तत्र सम्बभौ ।। २.९१.५६ ।।
तर्पिता: सर्वकामैस्ते रक्तचन्दनरूषिता: ।
अप्सरोगणसंयुक्ता: सैन्या वाचमुदैरयन् ।। २.९१.५७ ।।
नैवायोध्यां गमिष्यामो न गमिष्याम दण्डकान् ।
कुशलं भरतस्यास्तु रामस्यास्तु तथा सुखम् ।। २.९१.५८ ।।
इति पादातयोधाश्च हस्त्यश्वारोह बन्धका: ।
अनाथास्तं विधिं लब्ध्वा वाचमेतामुदैरयन् ।। २.९१.५९ ।।
सम्प्रहृष्टा विनेदुस्ते नरास्तत्र सहस्रश: ।
भरतस्यानुयातार: स्वर्गोयमिति चाब्रुवन् ।। २.९१.६० ।।
नृत्यन्ति स्म हसन्ति स्म गायन्ति स्म च सैनिका: ।
समन्तात् परिधावन्ति माल्योपेता: सहस्रश: ।। २.९१.६१ ।।
ततो भुक्तवतां तेषां तदन्नममृतोपमम् ।
दिव्यानुद्वीक्ष्य भक्ष्यांस्तानभवद्भक्षणे मति: ।। २.९१.६२ ।।
प्रेष्याश्चेष्ट्यश्च वध्वश्च बलस्थाश्च सहस्रश: ।
बभूवुस्ऺते भृशं दृप्ता: सर्वे चाहतवासस: ।। २.९१.६३ ।।
कुञ्जराश्च खरोष्ट्राश्च गोश्वाश्च मृगपक्षिण: ।
बभूवु: सुभृतास्तत्र नान्यो ह्यन्यमकल्पयत् ।। २.९१.६४ ।।
नाशुक्लवासास्तत्रासीत् क्षुधितो मलिनो ऽपि वा ।
रजसा ध्वस्तकेशो वा नर: कश्चिददृश्यत ।। २.९१.६५ ।।
आजैश्चापि च वाराहैर्निष्ठानवरसञ्चयै: ।
फलनिर्यूहसंसिद्धै: सूपैर्गन्धरसान्वितै: ।। २.९१.६६ ।।
पुष्पध्वजवती: पूर्णा: शुक्लस्यान्नस्य चाभित: ।
ददृशुर्विस्मितास्तत्र नरा लौही: सहस्रश: ।। २.९१.६७ ।।
बभूवुर्वनपार्श्वेषु कूपा: पायसकर्दमा: ।
ताश्च कामदुघा गावो द्रुमाश्चासन् मधुस्रुत: ।। २.९१.६८ ।।
वाप्यो मैरेयपूर्णाश्च मृष्टमांसचयैर्वृता: ।
प्रतप्तपिठरैश्चापि मार्गमायूरकौक्कुटै: ।। २.९१.६९ ।।
पात्रीणां च सहस्राणि स्थालीनां नियुतानि च ।
न्यर्बुदानि च पात्राणि शातकुम्भमयानि च ।। २.९१.७० ।।
स्थाल्य: कुम्भ्य: करम्भ्यश्च दधिपूर्णा: सुसंस्कृता: ।
यौवनस्थस्य गौरस्य कपित्थस्य सुगन्धिन: ।। २.९१.७१ ।।
ह्रदा: पूर्णा रसालस्य दघ्न: श्वेतस्य चापरे ।
बभूवु: पायसस्यान्ये शर्करायाश्च सञ्चया: ।। २.९१.७२ ।।
कल्कांश्चूर्णकषायांश्च स्नानानि विविधानि च ।
ददृशुर्भाजनस्थानि तीर्थेषु सरितां नरा: ।। २.९१.७३ ।।
शुक्लानंशुमतश्चापि दन्तधावनसञ्चयान् ।
शुक्लांश्चन्दनकल्कांश्च समुद्गेष्ववतिष्ठत: ।। २.९१.७४ ।।
दर्पणान् परिमृष्टांश्च वाससां चापि सञ्चयान् ।
पादुकोपानहश्चैव युग्मानि च सहस्रश: ।। २.९१.७५ ।।
आञ्जनी: कङ्कतान् कूर्चान् शस्त्राणि च धनूंषि च ।
मर्मत्राणानि चित्राणि शयनान्यासनानि च ।। २.९१.७६ ।।
प्रतिपानह्रदान् पूर्णान् खरोष्ट्रगजवाजिनाम् ।
अवगाह्य सुतीर्थांश्च ह्रदान् सोत्पलपुष्करान् ।। २.९१.७७ ।।
आकाशवर्णप्रतिमान् स्वच्छतोयान् सुखप्लवान् ।
नीलवैडूर्य्यवर्णांश्च मृदून् यवससञ्चयान् ।। २.९१.७८ ।।
निर्वापार्थान् पशूनां ते ददृशुस्तत्र सर्वश: ।। २.९१.७९ ।।
व्यस्मयन्त मनुष्यास्ते स्वप्नकल्पं तदद्भुतम् ।
दृष्ट्वातिथ्यं कृतं तादृक् भरतस्य महर्षिणा ।। २.९१.८० ।।
इत्येवं रममाणानां देवानामिव नन्दने ।
भरद्वाजाश्रमे रम्ये सा रात्रिर्व्यत्यवर्त्तत ।। २.९१.८१ ।।
प्रतिजग्मुश्च ता नद्यो गन्धर्वाश्च यथागतम् ।
भरद्वाजमनुज्ञाप्य ताश्च सर्वा वराङ्गना: ।। २.९१.८२ ।।
तथैव मत्ता मदिरोत्कटा नरास्तथैव दिव्यागुरुचन्दनोक्षिता: ।
तथैव दिव्या विविधा: स्रगुत्तमा: पृथक् प्रकीर्णा मनुजै: प्रमर्दिता: ।। २.९१.८३ ।।
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे एकनवतितम: सर्ग: ।। ९१ ।।
